تحقیق در مورد رابطه‏ى اسلام و ايران؛ رويكرد تمدنى

نظريه‏پردازان تمدن، عوامل مختلفى را براى شكل‏گيرى يك تمدن برشمرده‏اند و گاه به تأثير باورهاى دينى در فرايند توسعه و پيشرفت تمدن توجه داشته‏اند؛ ولى عنصر دين به عنوان جوهره‏ى تمدن، هنوز جايگاهى شايسته در اين نظريه‏ها نيافته است. از سوى ديگر درباره‏ى نقش و رسالت دين انديشمندان دين‏شناس و جامعه‏شناسان دين ديدگاه‏هايى متفاوت ارائه كرده‏اند. اگر تمدن‏سازى را نيز در حيطه‏ى هدايت كه رسالت اصلى دين است، بدانيم؛ آن گاه مى‏توانيم از توانمندى دين و آموزه‏هاى دينى در حوزه‏ى تمدن‏سازى و ساز و كار آن سخن به ميان آوريم. آموزه‏هاى دين در حوزه‏ى تمدن‏سازى با هر قوّت و توانى كه باشد، بسان بذرى است كه اگر در محيطى مناسب افشانده نشود عينيت و تحقق بيرونى نخواهد يافت. بررسى وضعيت ايران قبل و پس از ظهور اسلام و نيز بررسى وضعيت جامعه‏ى يكپارچه‏ى اسلامى پيش و پس از گرويدن ايرانيان به اين جامعه مى‏تواند ما را به سمت دركى كلى‏از تعامل آنها رهنمون باشد. مطالعات تاريخى نشان مى‏دهد كه يكى از سرزمين‏هايى كه اسلام توانست توانمندى خود را براى تمدن سازى در آن به اثبات برساند، ايران زمين بود. در نگاهى كلى مى‏توان گفت برترين خدمت ايران به اسلام فراهم ساختن زمينه‏اى براى تجلّى قدرت تمدن‏سازى دين بود و از جمله خدمت‏هاى اسلام به ايران نيز جهت دادن به توان تمدنى ساكنان اين سرزمين كُهن بود.

واژه‏هاى كليدى: اسلام، ايران، تمدن اسلامى، فرهنگ اسلامى، مستشرقان.

موضوع تمدن و عناصر سازنده‏ى آن و عوامل مؤثر در فراز و فرود آن، يكى از مهم‏ترين مباحثى است كه در دهه‏هاى اخير از سوى نظريه‏پردازان مورد توجه قرار گرفته است.1 مطالعات و بررسى‏هاى تمدنى، حجمى قابل توجه يافته است با وجود اين، هنوز شاخه‏ى علمى مستقلى تحت عنوان تمدن‏شناسى در دانشگاه‏هاى كشورهاى اسلامى شكل نگرفته است.2 مطالعات تمدنى در حال حاضر، بيش از همه در فضاى علم تاريخ صورت مى‏گيرد و پژوهشگران تمدن، همان تاريخ پژوهان هستند كه به عنوان يك گرايش علمى بر روى تمدن متمركز شده‏اند و در نتيجه بيشتر آثار مربوط به تمدن، آثار مربوط به تاريخ تمدن است. ولى در حوزه‏ى ديگر علوم نيز كمابيش مطالعاتى درباره‏ى تمدن صورت مى‏گيرد كه مهم‏ترين اين حوزه‏ها را مى‏توان علوم مرتبط با فرهنگ و توسعه دانست. فرهنگ به عنوان بخش نرم‏افزارى تمدن، خود به خود زمينه‏ساز ورود به بحث تمدن مى‏باشد و توسعه نيز به عنوان گام‏هاى اوليه‏ى خلق يك تمدن، گاه پژوهشگران را به بحث درباره‏ى تمدن مى‏كشاند. در همين چارچوب، منابعى كه به گونه‏اى به موضوع ويژگى‏هاى يك جامعه‏ى كمال يافته و توسعه يافته اختصاص دارد به صورت مستقيم يا غيرمستقيم به موضوع تمدن نيز نظر دارند.3

در نگاهى كلى مطالعات تمدنى رايج در حوزه‏ى علم تاريخ را مى‏توان به دو شاخه تقسيم كرد: