مباني نظري و پيشينه پژوهش (فصل دو)مفهوم عقل

لینک دانلود و خرید پایین توضیحات
دسته بندی : وورد
نوع فایل :  word (..docx) ( قابل ويرايش و آماده پرينت )
تعداد صفحه : 29 صفحه

 قسمتی از متن word (..docx) : 
 

‏76
135
‏الف‏) ‏بخش‏ ‏اول‏ : ‏مبانی‏ ‏نظری‏
‏2-2- ‏مفهوم‏ ‏عقل
‏ ‏در‏ ‏کتاب‏ ‏های‏ ‏معروف‏ ‏لغت‏ ‏عرب‏ ‏،‏ ‏واژه‏ ‏ی‏ ‏عقل‏ ‏در‏ ‏معانی‏ ‏قلب‏ ‏،‏ ‏تمیز‏ ‏،‏ ‏تأمّل‏ ‏،‏ ‏قلعه‏ ‏و‏ ‏حصن‏ ‏،‏ ‏دیه‏ ‏،‏ ‏قوّه‏ ‏و‏ ‏استعدادی‏ ‏که‏ ‏با‏ ‏آن‏ ‏آگاهی‏ ‏و‏ ‏علم‏ ‏تحقق‏ ‏می‏ ‏یابد‏ ‏،‏ ‏ذکر‏ ‏شده‏ ‏است‏ . ( ‏احمدبن‏ ‏فارس‏ ‏،‏ 1404‏ق‏ ‏،‏ ‏ج‏ 4‏،‏ ‏صص‏ 71-70) . ‏به‏ ‏علاوه‏ ‏عقل‏ ‏به‏ ‏عنوان‏ ‏وسیله‏ ‏ی‏ ‏تفکّر‏ ‏و‏ ‏استدلال‏ ‏و‏ ‏ترکیب‏ ‏تصوّرات‏ ‏و‏ ‏تصدیقات‏ ‏آمده‏ ‏است‏ . ‏عقل‏
‏در‏ ‏زبان‏ ‏عربی‏ ‏از‏ ‏حیث‏ ‏مفهوم‏ ‏،‏ ‏با‏ ‏عِقال‏ ‏تناسب‏ ‏دارد‏ . ( ‏فراهیدی‏ ‏،‏ 1414 ‏ق‏ ‏،‏ ‏ج‏9‏،‏ ‏ص‏253). ‏و‏ ‏عِقال‏ ‏به‏ ‏معنای‏ ‏زانو‏ ‏بندِ‏ ‏شتر‏ ( ‏ابن‏ ‏منظور‏ ‏،‏ 1416 ‏ق،‏ ‏ج‏ 9‏،‏ ‏ص‏327). ‏بندی‏ ‏است‏ ‏که‏ ‏به‏ ‏وسیله‏ ‏ی‏ ‏آن‏ ‏شتر‏ ‏سرکش‏ ‏بسته‏ ‏و‏ ‏طغیانگری‏ ‏اش‏ ‏مهار‏ ‏می‏ ‏شود‏ ‏،‏ ‏و‏ ‏از‏ ‏این‏ ‏جهت‏ ‏عقل‏ ‏نامیده‏ ‏شده‏ ‏است‏ ‏که‏ ‏سر‏ ‏کشی‏ ‏غرایز‏ ‏و‏ ‏هوس‏ ‏ها‏ ‏بند‏ ‏می‏ ‏نهد‏ ‏و‏ ‏زانوی‏ ‏غضب‏ ‏و‏ ‏شهوت‏ ‏سرکش‏ ‏را‏ ‏می‏ ‏بنددو‏ ‏عِقال‏ ‏می‏ ‏کند‏ ( ‏جوادی‏ ‏آملی‏ ‏،‏ 1370‏،‏ ‏ص‏ 70) . ‏راغب‏ ‏در‏ ‏المفردات‏ ‏می‏ ‏نویسد‏ : « ‏اصل‏ ‏عقل‏ ‏،‏ ‏امساک‏ ‏و‏ ‏نگهداری‏ ‏وضع‏ ‏چیزی‏ ‏است‏ ‏و‏ ‏به‏ ‏دو‏ ‏چیز‏ ‏گفته‏ ‏می‏ ‏می‏ ‏شود‏ : ‏اوّل‏ ‏،‏ ‏به‏ ‏قوّه‏ ‏ای‏ ‏که‏ ‏آماده‏ ‏قبول‏ ‏دانش‏ ‏است‏ ‏که‏ ‏اگر‏ ‏انسان‏ ‏نداشته‏ ‏باشد‏ ‏،‏ ‏تکلیف‏ ‏از‏ ‏او‏ ‏ساقط‏ ‏است‏ . ‏دوم‏ ‏،‏ ‏به‏ ‏عملی‏ ‏که‏ ‏انسان‏ ‏به‏ ‏وسیله‏ ‏این‏ ‏قوّه‏ ‏کسب‏ ‏می‏ ‏کند‏ ‏و‏ ‏این‏ ‏همان‏ ‏چیزی‏ ‏است‏ ‏که‏ ‏قرآن‏ ‏کافران‏ ‏را‏ ‏به‏ ‏خاطر‏ ‏تعقّل‏ ‏نکردن‏ ‏،‏ ‏مذمّت‏ ‏کرده‏ ‏است‏»‏ ( ‏مرزوقی‏ ‏و‏ ‏صفری‏ ‏،‏ 1386) . ‏معنای‏ ‏واژه‏ ‏عقل‏ ‏به‏ ‏اختصار‏ ‏چنین‏ ‏است‏ :
‏«‏ ‏نیروی‏ ‏تشخیص‏ ‏و‏ ‏باز‏ ‏شناخت‏ ‏حق‏ ‏از‏ ‏باطل‏ ‏در‏ ‏قلمرو‏ ‏شناخت‏ ‏های‏ ‏نظری‏ ‏،‏ ‏و‏ ‏خیر‏ ‏از‏ ‏شر‏ ‏در‏ ‏قلمرو‏ ‏شناخت‏ ‏های‏ ‏عملی‏ ‏،‏ ‏و‏ ‏بازدارنده‏ ‏از‏ ‏سیئات‏ ‏و‏ ‏سوق‏ ‏دهنده‏ ‏به‏ ‏حسنات‏ » ( ‏بهشتی‏ ‏،‏ 1389‏،‏ ‏ص‏ 89).‏در‏ ‏قرآن‏ ‏کریم‏ ‏واژه‏ ‏عقل‏ ‏به‏ ‏کار‏ ‏نرفته‏ ‏است‏ ‏ولی‏ ‏مشتقّات‏ ‏فعلی‏ ‏آن‏ ‏فراوان‏ ‏به‏ ‏کار‏ ‏رفته‏ ‏است‏ . ‏چنان‏ ‏که‏ ‏در‏ ‏قرآن‏ ‏فعل‏ « ‏تَعقِلون‏ »3 ‏مرتبه‏ ‏،‏ ‏فعل‏ « ‏یَعقِلون‏ »2 ‏مرتبه‏ ‏،‏ ‏فعل‏ « ‏یَعقِلُ‏ » 1 ‏مرتبه‏ ‏،‏ ‏فعل‏ « ‏نَعقِلُ‏ »1 ‏مرتبه‏ ‏و‏ ‏بالاخره‏ ‏فعل‏ « ‏عَقَلوه‏ » ‏نیز‏ 1 ‏مرتبه‏ ‏،‏ ‏به‏ ‏کار‏ ‏رفته‏ ‏است‏ . ‏در‏ ‏مجموع‏ ‏مشتقّات‏ ‏فعلی‏ ‏عقل‏ ‏،‏ 49 ‏مرتبه‏ ‏در‏ ‏قرآن‏ ‏به‏ ‏کار‏ ‏رفته‏ ‏است‏ . ‏علّامه‏ ‏طباطبایی‏ ‏درباره‏ ‏علّت‏ ‏به‏ ‏کار‏ ‏نرفتن‏ ‏واژه‏ "‏عقل‏" ‏در‏ ‏قرآن‏ ‏فرموده‏: « ‏گویا‏ ‏لفظ‏ ‏عقل‏ ‏به‏ ‏معنای‏ ‏معروف‏ ‏امروزی‏ ‏از‏ ‏اسم‏ ‏های‏ ‏مستحدث‏ ‏بالغلبه‏ ‏است‏ ‏به‏ ‏همین‏ ‏دلیل‏ ‏در‏ ‏قرآن‏ ‏به‏ ‏شکل‏ ‏اسمی‏ ‏استعمال‏ ‏نشده‏ ‏است‏ ». ( ‏رفیعی
‏76
135
‏ ‏،‏ 1385) ‏در‏ ‏المنجد‏ ‏،‏ ‏عقل‏ ‏به‏ ‏معنای‏ « ‏درک‏ » ‏آمده‏ ‏است‏ ‏و‏ ‏عقل‏ ‏به‏ ‏عنوان‏ ‏نور‏ ‏رحمانی‏ ‏در‏ ‏نظر‏ ‏گرفته‏ ‏شده‏ ‏است‏ ‏که‏ ‏نفس‏ ‏با‏ ‏آن‏ ‏اموری‏ ‏را‏ ‏درک‏ ‏می‏ ‏کند‏ ‏که‏ ‏با‏ ‏حواس‏ ‏ادراک‏ ‏نمی‏ ‏کند‏ ( ‏المنجد‏ ‏،‏ ‏ص‏52‏،‏ ‏به‏ ‏نقل‏ ‏از‏ ‏مرزوقی‏ ‏و‏ ‏صفری‏ ‏،‏ 1386).‏فیروز‏ ‏آبادی‏ ‏در‏ ‏قاموس‏ ‏المحیط‏ ‏می‏ ‏گوید‏ : ‏عقل‏ ‏نوری‏ ‏روحانی‏ ‏است‏ ‏که‏ ‏به‏ ‏وسیله‏ ‏آن‏ ‏نفس‏ ‏انسان‏ ‏،‏ ‏علوم‏ ‏ضروری‏ ‏و‏ ‏نظری‏ ‏را‏ ‏به‏ ‏دست‏ ‏می‏ ‏آورد‏ ( ‏فیروز‏ ‏آبادی‏ ‏،‏ 1991 ‏م‏ ‏،‏ ‏ص‏ 9520‏؛‏ ‏به‏ ‏نقل‏ ‏از‏ ‏ناصح‏ ‏و‏ ‏ساکی‏ ‏،‏ 1387) .‏علّامه‏ ‏مجلسی‏ ‏در‏ ‏بحار‏ ‏الانوار‏ ( ‏جلد‏ 1) ‏در‏ ‏بیان‏ ‏معانی‏ ‏اصطلاحی‏ ‏عقل‏ ‏می‏ ‏نویسد‏ ‏،‏ ‏عقل‏ ‏در‏ ‏اصطلاح‏ ‏به‏ ‏امور‏ ‏زیر‏ ‏اطلاق‏ ‏می‏ ‏گردد‏ : ‏عقل‏ ‏عبارت‏ ‏است‏ ‏از‏ ‏قوّه‏ ‏ادراک‏ ‏خیر‏ ‏و‏ ‏شر‏ ‏و‏ ‏سبب‏ ‏تمییز‏ ‏بین‏
‏ ‏آن‏ ‏دو‏ ‏،‏ ‏و‏ ‏به‏ ‏وسیله‏ ‏عقل‏ ‏می‏ ‏توان‏ ‏اسباب‏ ‏امور‏ ‏را‏ ‏شناخت‏ ‏و‏ ‏به‏ ‏آنها‏ ‏معرفت‏ ‏پیدا‏ ‏کرد‏ ‏و‏ ‏هم‏ ‏چنین‏ ‏به‏ ‏چیزهایی‏ ‏که‏ ‏به‏ ‏عقل‏ ‏منجر‏ ‏می‏ ‏شود‏ ‏و‏ ‏یا‏ ‏از‏ ‏دستیابی‏ ‏به‏ ‏عقل‏ ‏مانع‏ ‏می‏ ‏شود‏ ‏،‏ ‏معرفت‏ ‏یافت‏ ‏و‏ ‏عقل‏ ‏بدین‏ ‏معنا‏ ‏ملاک‏ ‏تکلیف‏ ‏و‏ ‏ثواب‏ ‏و‏ ‏عقاب‏ ‏است‏ .‏عقل‏ ‏قوّه‏ ‏ای‏ ‏است‏ ‏که‏ ‏مردم‏ ‏آن‏ ‏را‏ ‏برای‏ ‏نظم‏ ‏دادن‏ ‏به‏ ‏امور‏ ‏زندگانی‏ ‏خویش‏ ‏به‏ ‏کار‏ ‏می‏ ‏برند‏ . ‏پس‏ ‏اگر‏ ‏موافق‏ ‏قانون‏ ‏شرع‏ ‏بوده‏ ‏و‏ ‏شارع‏ ‏آن‏ ‏را‏ ‏نیکو‏ ‏شمرده‏ ‏باشد‏ ‏،‏ « ‏عقل‏ ‏معاش‏ » ‏نامیده‏ ‏می‏ ‏شود‏ ‏؛‏ ‏امّا‏ ‏اگر‏ ‏در‏ ‏امر‏ ‏باطل‏ ‏و‏ ‏حیله‏ ‏ای‏ ‏فاسد‏ ‏به‏ ‏کار‏ ‏رود‏ ‏،‏ ‏شرع‏ ‏مقدّس‏ ‏آن‏ ‏را‏ « ‏شیطنت‏»‏ ‏می‏ ‏نامد‏ .
‏«‏ ‏عقل‏ » ‏ملکه‏ ‏و‏ ‏حالتی‏ ‏است‏ ‏در‏ ‏نفس‏ ‏که‏ ‏انسان‏ ‏را‏ ‏به‏ ‏سوی‏ ‏انتخاب‏ ‏خیر‏ ‏و‏ ‏نفع‏ ‏دعوت‏ ‏می‏ ‏کند‏ ‏و‏ ‏از‏ ‏بدی‏ ‏ها‏ ‏و‏ ‏مضرّات‏ ‏به‏ ‏دور‏ ‏می‏ ‏دارد‏ ‏و‏ ‏به‏ ‏وسیله‏ ‏عقل‏ ‏،‏ ‏نفس‏ ‏تقویت‏ ‏می‏ ‏شود‏ ‏برای‏ ‏دوری‏ ‏کردن‏ ‏اسباب‏ ‏شهوت‏ ‏و‏ ‏غضب‏ ‏و‏ ‏وسوسه‏ ‏های‏ ‏شیطانی‏ .
‏عقل‏ ‏،‏ ‏جوهری‏ ‏است‏ ‏مجرد‏ ‏و‏ ‏قدیم‏ ‏که‏ ‏ماده‏ ‏و‏ ‏مادی‏ ‏نیست‏ ‏؛‏ ‏یعنی‏ ‏ذاتاً‏ ‏و‏ ‏فعلاً‏ ‏مجرد‏ ‏است‏ ‏و‏ ‏هر‏ ‏چه‏ ‏مجرد‏ ‏است‏ ‏،‏ ‏حدوث‏ ‏زمانی‏ ‏ندارد‏ .
‏عقل‏ ‏،‏ ‏نفس‏ ‏ناطقه‏ ‏انسانی‏ ‏است‏ ‏که‏ ‏به‏ ‏وسیله‏ ‏آن‏ ‏آدمی‏ ‏از‏ ‏سایر‏ ‏حیوانات‏ ‏متمایز‏ ‏می‏ ‏شود‏ . ‏عقل،‏ ‏مراتب‏ ‏استعداد‏ ‏نفس‏ ‏است‏ ‏،‏ ‏برای‏ ‏تحصیل‏ ‏نظریات‏ ‏و‏ ‏نزدیک‏ ‏یا‏ ‏دور‏ ‏شدن‏ ‏از‏ ‏آن‏ ‏ها‏( ‏مجلسی‏ ‏،‏ ‏ترجمه‏ ‏رجب‏ ‏زاده‏ ‏،‏ 1362‏،‏ ‏ص‏100).
‏2-2-1- ‏اهمّیّت‏ ‏عقل‏
‏ ‏اهمّیّت‏ ‏عقل‏ ‏بر‏ ‏کسی‏ ‏پوشیده‏ ‏نیست‏ ‏،‏ ‏چرا‏ ‏که‏ ‏به‏ ‏واسطه‏ ‏ی‏ ‏این‏ ‏گوهر‏ ‏گرانبهای‏ ‏عقل‏ ‏است‏ ‏که‏ ‏آدمی‏ ‏مفتخر‏ ‏به‏ ‏مدال‏ " ‏لَقَد‏ ‏کَرَّمنا‏ " ‏و‏ " ‏فَضَّلنا‏ " ‏شده‏ ‏و‏ ‏معارف‏ ‏الهی‏ ‏و‏ ‏علوم‏ ‏بشری‏ ‏و‏ ‏اتم‏ ‏شناسی‏ ‏و‏ ‏اخترشناسی‏ ‏و‏ ... ‏تحصیل‏ ‏می‏ ‏شود‏ ‏،‏ ‏آدمی‏ ‏با‏ ‏ابزار‏ ‏عقل‏ ‏،‏ ‏سعادت‏ ‏دنیا‏ ‏و‏ ‏آخرت‏ ‏را‏ ‏اختیار‏ ‏کرده‏ ‏و‏ ‏حق‏ ‏و‏ ‏باطل‏ ‏و‏ ‏زشت‏ ‏و‏ ‏زیبا‏ ‏،‏ ‏درست‏ ‏و‏ ‏نادرست‏ ‏را‏ ‏می‏ ‏سنجد‏ . ‏اسلام‏ ‏بیش‏ ‏از‏ ‏همه‏ ‏مکتب‏ ‏ها‏ ‏و‏ ‏نظام‏ ‏های‏ ‏فکری